Lý thuyết KHTN 8 Cánh diều Bài 30: Máu và hệ tuần hoàn ở người

---

Haylamdo biên soạn và sưu tầm tóm tắt lý thuyết Khoa học tự nhiên 8 Bài 30: Máu và hệ tuần hoàn ở người sách Cánh diều hay nhất, ngắn gọn sẽ giúp học sinh lớp 8 nắm vững kiến thức trọng tâm, ôn luyện để học tốt môn KHTN 8.

Lý thuyết KHTN 8 Cánh diều Bài 30: Máu và hệ tuần hoàn ở người

I. MÁU

1. Thành phần của máu

- Thành phần của máu: Máu gồm huyết tương (chiếm 55%) và tế bào máu (gồm hồng cầu, bạch cầu và tiểu cầu, chiếm 45%).

Thành phần của máu		Đặc điểm cấu tạo	Chức năng
Huyết tương		Gồm nước và các chất dinh dưỡng, chất hòa tan.	Có vai trò duy trì máu ở trạng thái lỏng giúp máu dễ dàng lưu thông trong mạch; vận chuyển chất dinh dưỡng, các chất cần thiết khác và chất thải.
Các tế bào máu	Hồng cầu	Hình đĩa, lõm hai mặt, không nhân, màu đỏ.	Có vai trò vận chuyển oxygen và carbon dioxide trong máu.
	Bạch cầu	Có nhân, không màu.	Có vai trò tham gia vào các phản ứng của hệ miễn dịch để bảo vệ cơ thể.
	Tiểu cầu	Không nhân.	Có vai trò tham gia bảo vệ cơ thể nhờ cơ chế làm đông máu.

Cấu tạo và chức năng các thành phần của máu

- Chức năng của máu: Máu có chức năng bảo vệ cơ thể, vận chuyển các chất cần thiết cho tế bào và mang các chất thải từ tế bào tới cơ quan bài tiết.

2. Miễn dịch

- Khái niệm: Miễn dịch là khả năng cơ thể nhận diện và ngăn cản sự xâm nhập của mầm bệnh (virus, vi khuẩn, nấm, kí sinh trùng), đồng thời chống lại mầm bệnh khi nó đã xâm nhập vào cơ thể.

- Cơ chế miễn dịch của cơ thể:

+ Cơ thể có hàng rào bảo vệ tự nhiên gồm: da, niêm mạc (đường tiêu hóa, đường hô hấp), dịch tiết (nước mắt, nước bọt, dịch vị,…) ngăn không cho mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể.

+ Nếu mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể thì cơ thể tiêu diệt mầm bệnh bằng một số cách như thực bào, tạo ổ viêm, sinh kháng thể.

Cơ thể tiêu diệt mầm bệnh bằng cách thực bào

- Cơ chế kháng nguyên – kháng thể:

+ Kháng nguyên là các chất lạ, khi xâm nhập vào cơ thể sẽ được các bạch cầu nhận diện và sinh ra các kháng thể tương ứng. Ví dụ: Kháng nguyên có thể là vi sinh vật, vi khuẩn, virus,…

+ Kháng thể là chất do bạch cầu tiết ra, có khả năng liên kết đặc hiệu với kháng nguyên (giống như chìa khóa phù hợp với ổ khóa).

→ Khi kháng nguyên xâm nhập vào cơ thể sẽ được các bạch cầu nhận diện và sinh ra các kháng thể tương ứng chống lại mầm bệnh.

Liên kết đặc hiệu giữa kháng nguyên và kháng thể

- Vai trò của tiêm vaccine trong phòng bệnh: Tiêm vaccine giúp phòng bệnh vì vaccine chứa kháng nguyên. Khi đưa vaccine vào cơ thể sẽ kích thích bạch cầu sản sinh kháng thể chống lại mầm bệnh và “ghi nhớ” lại kháng nguyên đó. Nếu lần sau bị mầm bệnh (chứa kháng nguyên tương tự) xâm nhập thì cơ thể có khả năng sản sinh nhanh kháng thể để chống lại mầm bệnh vì bạch cầu đã “ghi nhớ” loại kháng nguyên đó, giúp cơ thể miễn dịch với bệnh đã được tiêm vaccine.

+ Ví dụ: Một số loại vaccine như vaccine Gardasil phòng ung thư cổ tử cung, vaccine Vero Cell phòng bệnh Covid – 19,…

Cơ chế hình thành kháng thể bất hoạt kháng nguyên

và ghi nhớ kháng nguyên khi được tiêm vaccine

3. Nhóm máu và truyền máu

- Khái niệm: Nhóm máu là sự phân loại máu dựa trên khác biệt về kháng nguyên trên bề mặt hồng cầu và kháng thể trong huyết tương của mỗi người. Hiện nay, khoa học phát hiện ở người có khoảng trên 30 hệ nhóm máu. Trong đó, hệ nhóm máu ABO thường được quan tâm khi truyền máu.

- Phân loại: Hệ nhóm máu ABO gồm 4 nhóm máu: A, B, AB và O.

	Nhóm máu A	Nhóm máu B	Nhóm máu AB	Nhóm máu O
Kháng nguyên	A	B	A và B	Không có kháng nguyên
Kháng thể	anti–B	anti–A	Không có kháng thể anti–A và anti–B	Kháng thể anti–A và anti–B

Các nhóm máu trong hệ nhóm máu ABO

- Nguyên tắc truyền máu:

+ Khi truyền máu không phù hợp có thể sẽ xảy ra hiện tượng phá hủy hồng cầu, gây nguy hiểm đến tính mạng người nhận máu. Do đó, khi truyền máu thì lựa chọn tối ưu nhất là truyền cùng nhóm máu.

Hiện tượng kết hợp giữa kháng nguyên và kháng thể

khi truyền máu không phù hợp dẫn đến phá hủy hồng cầu

+ Trong một số trường hợp, có thể truyền khác nhóm máu với lượng nhỏ (khoảng 250 ml) nhưng cần đảm bảo hồng cầu của máu truyền không bị phá hủy trong người nhận.

Sơ đồ truyền máu

II. HỆ TUẦN HOÀN

- Cấu tạo: Hệ tuần hoàn gồm tim và hệ mạch máu.

Tên cơ quan		Chức năng
Tim		Co dãn đều đặn và liên tục giúp đẩy máu ra động mạch và hút máu từ tĩnh mạch về tim.
Hệ mạch máu	Động mạch	Vận chuyển máu từ tim đến mao mạch.
	Mao mạch	Là nơi thực hiện trao đổi chất (dinh dưỡng, chất thải,…) và khí (O2, CO2) giữa máu và tế bào của cơ thể.
	Tĩnh mạch	Vận chuyển máu từ mao mạch trở về tim.

+ Sự phù hợp giữa cấu tạo và chức năng của mao mạch: Mao mạch là mạng lưới nối giữa động mạch và tĩnh mạch, có thành rất mỏng (chỉ gồm một lớp tế bào). Ngoài ra, vận tốc máu chảy cao nhất ở động mạch và thấp nhất ở mao mạch. Điều này giúp tạo điều kiện thực hiện trao đổi chất giữa máu và tế bào của cơ thể.

Sơ đồ biểu diễn mối tương quan giữa vận tốc máu, tổng tiết diện mạch và huyết áp

- Chức năng: Hệ tuần hoàn giúp vận chuyển các chất trong cơ thể.

Hệ tuần hoàn ở người

(màu đỏ thể hiện máu giàu O₂, màu xanh thể hiện máu nghèo O₂

+ Vòng tuần hoàn tuần hoàn nhỏ (vòng tuần hoàn phổi): Máu đỏ thẫm (giàu carbon dioxide) từ tâm thất phải theo động mạch phổi đi lên phổi, diễn ra quá trình trao đổi khí giữa máu và khí ở các phế nang thông qua các mao mạch phổi, máu đỏ thẫm trở thành máu đỏ tươi (giàu oxygen). Máu giàu oxygen theo tĩnh mạch đồ về tim, đổ vào tâm nhĩ trái.

+ Vòng tuần hoàn lớn (vòng tuần hoàn cơ thể): Máu giàu oxygen và các chất dinh dưỡng từ tâm thất trái theo động mạch chủ đi đến các cơ quan trong cơ thể, tại đây, diễn ra quá trình trao đổi chất giữa máu và các cơ quan thông qua hệ thống mao mạch. Oxygen và các chất dinh dưỡng được cung cấp cho các tế bào, mô, cơ quan; đồng thời, máu nhận lại các chất thải, carbon dioxide và trở thành máu đỏ thẫm. Các chất thải được vận chuyển đến cơ quan bài tiết, carbon dioxide theo tĩnh mạch về tim, đổ vào tâm nhĩ phải.

III. PHÒNG BỆNH VỀ MÁU VÀ HỆ TUẦN HOÀN

- Nguyên nhân của một số bệnh về máu và hệ tuần hoàn:

+ Những người có khẩu phần ăn thiếu sắt, folic acid, vitamin B₁₂ sẽ tăng nguy cơ mắc bệnh thiếu hồng cầu.

Bệnh thiếu hồng cầu

+ Muỗi vằn có thể truyền virus gây bệnh sốt xuất huyết. Muỗi Anopheles truyền kí sinh trùng gây bệnh sốt rét.

Muỗi vằn và muỗi Anopheles là vật trung gian truyền bệnh

+ Chế độ ăn nhiều muối, đường, chất béo; lối ống ít vận động; sử dụng nhiều chất kích thích như rượu, bia; người béo phì; người già thường có nguy cơ cao bị bệnh cao huyết áp, xơ vữa động mạch.

Một số nguyên nhân gây xơ vữa động mạch

- Biện pháp đề phòng bệnh về máu và hệ tuần hoàn:

+ Thực hiện chế độ dinh dưỡng, lối sống lành mạnh; hạn chế ăn thức ăn chế biến sẵn chứa nhiều muối, đường hoặc dầu mỡ.

+ Hạn chế sử dụng chất kích thích.

+ Vận động thể lực phù hợp.

+ Đảm bảo môi trường sống sạch sẽ, tiêu diệt các tác nhân truyền bệnh qua đường máu như muỗi vằn, muỗi Anopheles.

Một số biện pháp đề phòng bệnh về máu và hệ tuần hoàn